W polskim prawie istnieją dwie możliwości ustania małżeństwa. Pierwszą z nich jest rozwód, a drugą separacja, która została uregulowana w przepisach art. 611-616 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Separacja jest bardzo dobrym rozwiązaniem dla małżonków, którzy mają problemy w związku, ale nie są jeszcze gotowi na jego definitywne zakończenie, gdyż jest ona okresem przejściowym, po którym małżonkowie mogą ponownie nawiązać wszystkie więzi rodzinne.
Pamiętać należy, iż ustanie małżeństwa poprzez separację może nastąpić tylko i wyłącznie w wyniku orzeczenia sądowego, a przesłanką uzasadniającą orzeczenie separacji jest nastąpienie pomiędzy stronami zupełnego rozkładu pożycia. Nie jest konieczne ustalenie - jak w przypadku rozwodu – czy rozkład pożycia ma cechy trwałości, wystarczy, aby był zupełny! Z zupełnym rozkładem pożycia mamy do czynienia, gdy doszło do zerwania między małżonkami więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej. Niemniej jednak, gdyby zerwana została jedynie więź duchowa i fizyczna, a pozostały pewne elementy więzi gospodarczej to rozkład pożycia można uznać za zupełny, jeśli utrzymanie tej więzi zostało wywołane szczególnymi okolicznościami.
Jeżeli przesłanka uzasadniająca orzeczenie separacji została spełniona to każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację. Zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego właściwym w sprawach separacyjnych jest sąd okręgowy, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce wspólnego zamieszkania, a w braku takiej podstawy – sąd miejsca ich wspólnego pobytu. W braku i tej podstawy wniosek należy złożyć w sądzie właściwym ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu jednego z małżonków.
Jeżeli z żądaniem orzeczenia separacji występuje tylko jeden z małżonków to sprawa zostaje skierowana na drogę procesu (z żądaniem może wystąpić nawet ta strona, która doprowadziła do powstania zupełnego rozkładu). Natomiast jeżeli małżonkowie wystąpią ze zgodnym wnioskiem o orzeczenie separacji, a nie mają wspólnych małoletnich dzieci to sąd może rozstrzygnąć w tym przedmiocie w trybie postępowania nieprocesowego.
Orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia (następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy). Również na zgodny wniosek stron sąd może orzec o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu małżonkowi, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź przyznanie jednemu małżonkowi jest możliwe. Sąd może także dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
Sąd orzekając separację może pozostawić wykonywanie pełni władzy rodzicielskiej obojgu małżonkom, jednakże z doświadczenia wiem, że w większości przypadków sąd powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem tylko jednemu z rodziców i wtedy obowiązany jest w sposób konkretny określić zakres obowiązków i uprawnień drugiego rodzica.
Cechą charakterystyczną postępowania o separację na zgodny wniosek jest to, że w razie zmiany zdania przez któregokolwiek z małżonków postępowanie to nie jest kontynuowane i podlega umorzeniu.
Od orzeczenia rozstrzygającego stronie przysługuje apelacja do sądu II instancji. Pamiętać należy, iż apelacja jest środkiem odwoławczym, który wyczerpuje drogę sądową, gdyż skarga kasacyjna w sprawach o separację nie jest dopuszczalna!
Wysokość opłaty od pozwu o separację jest stała i wynosi 600,00 zł. Natomiast w przypadku separacji na zgodny wniosek małżonków opłata wynosi 100,00 zł.
Przechodząc do skutków prawnych, jakie niesie ze sobą orzeczenie separacji wskazać należy, iż:
- z chwilą uzyskania separacji powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa (sąd orzeka o jej utrzymaniu tylko na zgodny wniosek małżonków!),
- małżonkowie pozostający w separacji nie dziedziczą po sobie (chyba, że na podstawie testamentu),
- do aktu małżeństwa zostaje wpisana specjalna wzmianka o istnieniu separacji,
- zostaje uchylone domniemanie, że dziecko pochodzi z małżeństwa, jeżeli urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji,
- obowiązek przyczyniania się do utrzymania rodziny przekształca się w obowiązek alimentacyjny każdego z rodziców wobec dzieci oraz ewentualnie w obowiązek alimentacyjny wobec małżonka,
- małżonkowie pozostający w separacji mają obowiązek dalej sobie pomagać, a nawet dostarczać środków utrzymania, jeżeli wymagają tego względy słuszności tj. gdy jedno z nich nie ma wystarczających środków na ten cel – co istotne, obowiązek ten nie wygasa po upływie 5 lat od orzeczenia separacji!
